Conservatief en ongeletterd op het achterlijke af: fraai is het clichébeeld niet dat ook vandaag nog steeds bestaat waar het de Zuidelijke Staten van Amerika betreft. Des te opmerkelijker dus hoeveel vrouwelijke topauteurs er in de eerste helft van de vo-rige eeuw en ook kort daarna nog uit ge-noemd gebied afkomstig waren. Van deze schrijfsters was Margaret 'Gone with the Wind' Mitchell de succesvolste, Flannery O'Connor de grimmigste, Katherine Anne Porter de politiek geëngageerdste en Carson McCullers (1917-1967) de beste.

Met deze appreciatie sta ik niet alleen. Suzanne Vega wijdde in 2016 nog een heel album aan haar, en 'Carson McCullers' is tevens de titel van een gedicht van Charles Bukowski, waarin die het onder andere heeft over haar 'books of terrified loneliness'. Zelf gaf zij aangaande haar schrijfmotivatie te kennen: 'I live with the people I create and it has always made my essential loneliness less keen.'

Hoezeer de eenzaamheid haar grote thema was, valt al af te leiden uit de titel van haar eerste en waarschijnlijk beroemdste roman The Heart is a Lonely Hunter, verschenen toen de schrijfster amper drieëntwintig jaren telde, en blijkt eveneens ten overvloede uit Clock Without Hands, de roman die raadselachtig genoeg nu pas in het Nederlands uitkomt en die de laatste was die McCullers publiceerde alvorens zes jaar later, in 1967, op vijftigjarige leeftijd te bezwijken aan een combinatie van een zwak gestel en een meer dan gemiddeld talent voor zelfdestructie - ze mocht graag ontbijten met een glaasje bier erbij, om daarna over te schakelen, de hele werkdag lang, op sherry met thee.

Malone

De eenzaamheid weerklinkt al in de naam van de man, 'Malone', met wie de roman van start gaat. De weinig vrolijk stemmende eerste zin van het boek - duidelijk een knipoog naar het begin van Tolstojs Anna Karenina - luidt 'De dood is altijd hetzelfde, maar ieder mens gaat dood op zijn eigen manier', en inderdaad ziet de genaamde Malone zich voor een vernietigende diagnose gesteld: hij heeft leukemie en zal over anderhalf jaar sterven - voor zover dat natuurlijk valt uit te maken aan de hand van een klok zonder wijzers.

Het is dit stervensproces dat de belangrijkste vertellijn van het boek zal blijven, met als orgelpunt het inzicht van Malone dat hij niet zozeer bang is om dood te gaan en dus zijn leven te verliezen, maar wel als de dood is dat hij, veel erger nog, in de loop van zijn leven zichzélf heeft verloren. Een veelzeggend nevenvreesje van Malone, over eenzaamheid gesproken, is trouwens dat ten gevolge van zijn ziekte de intimiteit binnen zijn huwelijk weer zal opleven...

De apotheker van het dorpje in Georgia waar Klok zonder wijzers zich afspeelt, wordt bij dit alles weinig vakkundig getroost door de bejaarde rechter die hij deelgenoot gemaakt heeft van zijn ellende: 'Als er iets met je hart of je lever of zelfs je nieren was, zou ik kunnen begrijpen dat je in paniek bent. Maar zo'n onschuldige aandoening als te veel leukocyten lijkt me een beetje vergezocht. Tjee, ik ben al ruim tachtig en heb me nooit afgevraagd of ik van die leukocyten heb, ja dan nee.' Waarna de ouwe dikkerd de terminaal zieke goedgemutst op het hart drukt zeker in voldoende mate krokant gebakken kalfslever te eten.

Zelf gaat de rechter, vader van een briljante zelfmoordenaar, zijn eenzaamheid te lijf door enerzijds op onverzettelijk racistische wijze terug te verlangen naar de tijd van de slavernij en anderzijds zijn hart te verpanden aan de jonge, kille snob Sherman, een zwarte met blauwe ogen die ook 's rechters kleinzoon Jester het hoofd op hol weet te brengen: 'Als hij Sherman zou aanraken, dacht Jester, zou dat een doodzonde zijn, al wist hij niet wat er dan zondig aan was. Hij (...) keek naar hem met de zombie-ogen van de hartstocht.'

Broeierig

Meer dan de vier andere romans van McCullers is Klok zonder wijzers een sterk plotgedreven boek, waarin net als in de toneelstukken van McCullers' vriend Tennessee Williams het verleden een onmogelijk af te sluiten kelder boordevol tragische geheimen blijkt te zijn. Maar de broeierige sfeer, de groteske humor - wat valt er weer veel en hard te snikken van het lachen teneinde het niet op een schreien te zetten - en het op alle denkbare vlakken uitgesproken isolement waarin zonder uitzondering elk personage verkeert, zijn gelukkig vintage Carson McCullers.

'Het is een treurige verklaring van de menselijke aard', stelt de rechter op zeker moment, 'maar elk mens heeft iemand nodig om op neer te kijken', en veel personages in dit boek verdenken anderen er dan ook van, terecht of niet, compleet krankzinnig te zijn.

Ik zeg slechts dit: je bent gek als je dit meesterwerk ongelezen laat.

Athenaeum - Polak & Van Gennep, 256 p., 22,50 euro. Vertaald door Molly van Gelder.

Verberg tekst

Volgens Graham Greene was ze een van de twee Amerikaanse schrijvers met een poëtische stem - de andere was Faulkner. 'En ik verkies haar boven Faulkner omdat zij geen boodschap heeft', voegde Greene eraan toe. Gore Vidal, nog zo'n literaire reus, prees haar als een uitzondering in de 'tweederangscultuur' van haar thuisland. Om maar te zeggen dat Carson McCullers geliefd was, en dat een uitgever nooit verlegen zal zitten om een goeie blurb voor het omslag van een McCullers-roman.

Carson McCullers (1917-1967) verdient die lof ook dubbel en dik. En ja, het meisje uit Columbus, Georgia, kon een machtig mooi lied toveren uit een stuk bedrukt papier. Lees haar debuut Het hart is een eenzame jager (1940) of De ballade van het trieste café (1951) en hoor hoe het Diepe Zuiden klinkt. Dat godvergeten, godvrezende Amerika met zijn perzikbloesems en ijsthee, zijn eenzame zielen en pianola's. Met zijn nikkerhatende blanke onderklasse, white trash en Uncle Toms die in eigen zwarte wijken woonden, van eigen fonteintjes dronken en op aparte schoolbanken zaten. Want racisme, dat is de erfzonde van het Zuiden, de erfenis van twee eeuwen slavernij.

Op haar drieëntwintigste had Carson een zwarte dokter opgevoerd in haar debuut, maar ze was vooral in de ban van Southern Gothic. De broeierige schoonheid van een landschap, withete namiddagen, excentrieke karakters verteerd door passie en verdriet, dat alles sprak Carson aan. De frêle schrijfster worstelde met haar eigen demonen, en die waren wit noch zwart. Reumatische koorts maakte een voortijdig einde aan haar pianostudie. Op haar twintigste had ze haar eerste beroerte. Op haar eenendertigste was ze half verlamd. Ze zou een zelfmoordpoging overleven, de zelfmoord van haar echtgenoot en lesbische verliefdheden die nergens toe leidden.

En toen, zo midden de jaren 50, ontplofte de rassenkwestie. In Alabama weigerde Rosa Parks haar zitje op een bus af te staan aan een blanke. In Mississippi werd een zwarte jongen gelyncht omdat hij een blanke kruidenierswinkel was binnengelopen. Tienduizenden mensen rouwden. Zwarte huurders eisten toegang tot blanke buurten, zwarte kinderen wilden naar blanke scholen. De segregatie in het Zuiden - volgens het motto 'apart maar gelijk' - was niet langer houdbaar. ­Carson moet hebben beseft dat zij goed geplaatst was om dit moment in de geschiedenis vast te leggen. Rassenhaat werd het leitmotiv van haar laatste roman.

Teer negerjongetje

Toch begint Klok zonder wijzers (1961) met een typisch McCullers-personage, en een openingszin die naar Tolstoj verwijst. 'De dood is altijd hetzelfde maar ieder mens gaat dood op zijn eigen manier.' Voor de blanke apotheker JT ­Malone komt de dood zonder veel pijn maar met angst en uitputting. Terugkijkend op zijn huwelijk ziet de leukemiepatiënt vooral leegte. En nu kijkt hij tegen het onzekere verloop van zijn laatste maanden aan, als op een klok zonder wijzers.

Een van de weinige levensfeiten waar Malone zich aan optrekt, is zijn vriendschap met voormalig rechter en parlementslid Fox ­Clane, een dikke man met een woeste haardos en al even woeste sentimenten. Clane is een vooraanstaand burger - 'Een sieraad voor het Zuiden', heet het in conservatieve krantenkoppen - en hij zou de klok liefst honderd jaar terugdraaien. Als het van hem afhangt, wordt het papiergeld van de Confederatie in ere hersteld en wordt slavernij, 'de bakermat van de beschaving' heringevoerd.

Maar dat is buiten Clanes kleinzoon Jester gerekend. Jester valt heimelijk op jongens en koestert gelijkheidsidealen. Als zijn grootvader hem vraagt of hij het echt denkbaar vindt dat een teer blank meisje in de schoolbanken naast een brute nikkerjongen moet zitten, antwoordt hij: 'En wat als een bruut blank meisje in de schoolbanken zit met een teer negerjongetje?'.

In Sherman Pew, de lijfknecht van zijn grootvader, denkt Jester zo'n negerjongen gevonden te hebben. Maar Sherman, zwart met blauwe ogen, is brutaal en arrogant. Van de avances van Jester moet hij niets weten. Hij speelt piano - 'echt originele Duitse Lieder' - houdt van antiek en haat rassendiscriminatie. Geen typische zwarte tiener dus, en algauw raakt ook rechter Clane danig op hem gesteld.

Maar dan ontdekt Sherman het geheim van zijn afkomst. En als hij hoort van Clanes plan voor 'een prettig soort schuldslavernij' voor de zwarte medemens, raakt hij buiten zinnen. Een rebelse daad volgt, eentje die niet te rijmen valt met de normen en waarden van het Zuiden. De rechter, zijn kleinzoon Jester en de doodzieke Malone moeten beslissen aan welke kant van de geschiedenis ze staan.

Met-een-boodschap

De afloop van Klok zonder wijzers is er een op leven en dood, en zo op het eerste gezicht heeft deze roman alles in zich om een klassieker te worden. De jonge Carson kon geen slechte zin schrijven al wilde ze het, en een rassenroman had rond 1960 het momentum mee. Waarom klinkt hier dan geen geniaal lied uit op? Waarom lijkt rechter Clane een karikatuur en is Sherman Pew ongeloofwaardig? De zwarte jongen is bijeengeschraapt uit losse ideeën, als was hij een trekpop die zijn armen en benen willekeurig in de lucht zwiert - en zelfs die armen en benen lijken niet van hem. Kleinzoon Jester is kleurloos - waar zijn Carsons excentrieke zielen naartoe?

Alleen met de zieke Malone treft ze de juiste toon. Lijden, vervreemding, de niet te genezen eenzaamheid van de eenling, daar kon McCullers altijd wat mee. Misschien was ze gewoon te ziek om nog een briljant boek schrijven. Misschien was de roman-met-een-boodschap echt niet haar ding. Maar had collega-schrijfster ­Flannery O'Connor gelijk toen ze Klok zonder wijzers afdeed als 'de slechtste roman die ik ooit heb gelezen?' Welnee. Van een middelmatig auteur zou je dit boek verdienstelijk vinden, zelfs dapper. Van een voormalig wonderkind verwacht je muziek, een machtig mooi lied.

Vertaald door Molly van ­Gelder, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 256 blz., 22,50 € (e-boek 15,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Clock without hands'.

Verberg tekst

De afgelopen jaren verscheen haar debuutroman in een nieuwe Nederlandse vertaling, gevolgd door een novelle; vertaalster Molly van Gelder voegt daar nu Klok zonder wijzers aan toe, McCullers' laatste roman uit 1961.

Klok zonder wijzers begint met de aankondiging van de dood, met een zelfbewuste openingszin: 'De dood is altijd hetzelfde, maar ieder mens gaat dood op zijn eigen manier.' Een iets te opzichtige knipoog naar Tolstoj natuurlijk, die de beroemdste openingszin uit de literatuur heeft aangeleverd. Dat zelfbewuste blijft in de hele roman een probleem.

Het verhaal, gesitueerd in een stadje in Georgia, wisselt tussen vier perspectieven. Een beproefde techniek van McCullers, maar in deze roman is de afwisseling organischer dan in haar eerdere werk. We volgen J.T. Malone, de apotheker die een vroege dood krijgt aangezegd, de oude conservatieve rechter Fox Clane, zijn homoseksuele kleinzoon en de zwarte jongen Sherman, die door de rechter als secretaris wordt ingehuurd.

Het is 1953; langzaamaan wordt de segregatie afgebroken. Dat levert hevige spanningen op. De ouderen en stervenden verzetten zich, terwijl de jonge generatie de integratie omarmt. Het gaat echter minder diep dan haar eerdere werk. De personages zijn te vlak, het proza is te didactisch. In eerder werk schiep ze verbinding door zich op de mens te concentreren; hier gaat het om de boodschap.

***

Uit het Engels vertaald door Molly van Gelder. Athenaeum - Polak & van Gennep; 256 pagina's; € 22,50.

Verberg tekst

Een klein stadje in het zuiden van de Verenigde Staten in de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Vier mannen staan centraal: een oude rechter die gelooft in de oude waarden, zijn kleinzoon die tegen hem in opstand komt en worstelt met zijn homoseksuele gevoelens voor de derde persoon, een cynische zwarte jongen. De vierde persoon is een apotheker, bevriend met de rechter, bij wie fatale leukemie is geconstateerd, hetgeen hem maakt tot 'een klok zonder wijzers': hem is het einde aangezegd, zonder te weten wanneer. Er zijn veel dialogen, zonder dat de personen elkaar echt begrijpen, het tempo is traag. McCullers (1917-1967) wordt beschouwd als een van de belangrijkste Amerikaanse auteurs van de twintigste eeuw. Haar bekendste boek is ‘Het hart is een eenzame jager’ uit 1940, dat in 2016 in een nieuwe Nederlandse vertaling werd uitgebracht*. Haar laatste boek lijkt niet helemaal gelukt, maar het kan ook zijn dat het wat gedateerd is geraakt: het verscheen meer dan vijftig jaar geleden. Voor lezers van klassieke Amerikaanse literatuur. Verberg tekst