Wanneer de 17-jarige Marie in 1158 van koningin Eleonora te horen krijgt dat ze naar Engeland gestuurd zal worden om daar priorin van een klooster te worden, probeert ze het onheil nog af te wenden. Ik heb geen roeping, brengt ze in, maar er is geen lievemoederen aan. Ze zal het Kanaal kruisen en de financiën van het klooster in handen nemen, want dat kan ze. Toen ze op haar twaalfde haar moeder verloor, nam ze immers de leiding van haar landgoed over en twee jaar later was dit er misschien nog wel beter aan toe dan voorheen.

De Marie die de hoofdrol speelt in Lauren Groffs nieuwe roman Matrix, is Marie de France, de twaalfde-eeuwse schrijfster van de twaalf lais, narratieve gedichten over de hoofse liefde, die een enorme invloed op de Europese literatuur hebben gehad. Marie was de eerste vrouw die Franse verzen schreef. Hoe belangrijk deze dichteres ook geweest moge zijn, in feite weten we zo goed als niets over haar, zelfs haar naam niet. 'Al finement de cest escrit qu'en Romanz ai traitié e dit,' schrijft ze op het eind van haar boek, 'me numerai pur remembrance Marie ai num si sui de France.' Wat zoveel wil zeggen als dat ze Marie heet en uit Frankrijk komt. Dat ze geen gewoon meisje was, mag echter duidelijk zijn. Ze kende Latijn en sprak zowel Frans als Engels. En ze werd naar een Engelse abdij gestuurd om die te leiden, wat ook niet voor iedere boerendochter was weggelegd. Nee, zo wil de legende, Marie was een bastaarddochter van de koning, een niet-erkende Plantagenet. Vandaar neemt Groffs fantasie het over.

En dat doet ze op fenomenale wijze. Vanaf de eerste bladzijde ben je mee in het verhaal over deze middeleeuwse vrouw die beschreven wordt als een reuzin van een maagd wier ellebogen en knieën onbevallig uitsteken. Ze is ruw en onaantrekkelijk, maar daar maalt ze niet om, want ze is iemand die in de winter op de pitten van de abrikozen zuigt die ze tijdens de zomer heeft gegeten, om er de bitterheid uit te halen. Maar zelfs voor haar is Engeland teleurstellend. Ze wist dat het klooster gesticht was door een zuster die nadien heilig was verklaard en wier vingerkootje na haar dood een zweer kon helen, dat het echter nooit meer geworden was dan een kil oord vol verhongerende en niet goed bij zinnen zijnde nonnen is echter een verrassing. Wat bijvoorbeeld te denken van zuster Wevua, die een sterk-zwakke tred heeft omdat er een paard op haar voet is gaan staan toen ze nog een kind was? 'Een verminkte verschrikking is het, stof voor nachtmerries', zegt de abdis, waarbij je niet goed weet of ze het over de voet of over Wevua heeft. 'Doet tot de dag van vandaag pijn als de vlammen van de hel', reageert de non in kwestie trots en tevreden.

Labyrint bouwen

Maar Marie heeft als kind niet voor niets meegevochten met haar moeder tijdens de Vrouwenkruistocht. Hier moet gehandeld worden. En dus bezweert ze de boeren die al jarenlang hun pacht niet betalen op imposante wijze om daar zo gauw mogelijk toch maar mee te beginnen. Er komt geld binnen, het klooster floreert en tegen dat Marie in 1588 abdis wordt, kan ze zelfs de vruchten van haar eigen abrikozenboom eten.

Veel meer dan een historische roman is Groffs Matrix een viering van het concept van de vrouwengemeenschap. Mannen komen in het boek amper voor en als ze dat toch doen, zijn het verraders, bedriegers en brute verkrachters. In visioenen legt Onze-Lieve-Vrouw Marie uit dat ze zich moet afkeren van die mannen en dat ze een labyrint moet bouwen waarin alleen haar gezag geldt. "Je moet zelfvoorzienend worden," zegt ze, "geheel op jezelf, een eiland van vrouwen." Die elkaar ook liefhebben. Lichamelijke ontladingen zijn niet fout, zegt de infirmatrix tegen Maria die in feite alleen haar gebarsten kies zou trekken maar haar nadien verdoofde met een ongekend genot, het zijn uitingen van de humeuren en dus allerminst zondig. En dus ontwikkelt Marie stap voor stap haar eigen religie, uitgaand van Eva, de eerste matrix van waaruit alles voortvloeide.

Lauren Groff kennen we van de roman Furie en fortuin, waarin ze met een scherp scalpel een huwelijk fileerde, en de al even grandioze verhalenbundel Florida. Ook in Matrix brengt ze op volstrekt unieke wijze beelden en gedachten samen die nog nooit eerder gecombineerd lijken en ze doet dit in een tastbare taal die je, hoe gek dit ook moge klinken, nog nooit gelezen hebt.

De Bezige Bij, 304 p., 23,99 euro. Vertaling Lucie Schaap.

Verberg tekst

Het besloten leven van kloostergemeenschappen spreekt tot de verbeelding, getuige het aantal films en boeken erover. Sommige verhalen zetten in op spanning, andere zijn net zo verstild als het leven in het klooster zelf. Immers, de textuur en het ritme van een contemplatief leven is al fascinerend genoeg.

Lauren Groff combineert in haar vierde roman die spanning met aandacht voor het gewone kloosterleven. Daartoe hoeft ze geen ingewikkelde toeren uit te halen. Marie de ­France, een hofdame van de Engelse koningin in de twaalfde eeuw, wordt naar een abdij gestuurd om er in te treden. Met haar uitgesproken persoonlijkheid zorgt ze vanzelf voor drama. Over Marie de France, schrijver van de Lais, een verzameling liefdessprookjes, is weinig geweten, wat Groff de mogelijkheid geeft helemaal los te gaan.

In Een wijd land. Koningsoord in Brabant, haar liefdevolle portret van een gemeenschap van trappistinnen, schrijft Bep Van ­Muilekom: 'De novicen wordt voorgehouden dat zij niet “uitgestort” mogen zijn, dat wil zeggen dat zij zich niet mogen laten leiden door impulsen, dat zij hun gedachten en gevoelens niet zomaar mogen volgen als een blad in de wind. De aandacht wordt voortdurend naar binnen, op God gericht.' Laat Marie de France nu net iemand zijn die haar gedachten en gevoelens wél volgt. Bovendien bruist ze van ambitie, voelt ze geen goddelijke roeping en draagt ze een krachtige woede in zich, niet meteen kenmerken die geschikt zijn voor een rustig kloosterleven. Tijdens haar eerste maanden voelt Marie zich een gekooid dier. Ze komt uit een geslacht van sterke vrouwen, reuzinnen, heeft zelfs deelgenomen aan kruistochten. Eenmaal ze abdis is, begint ze in te zien dat ze, zelfs omgeven door dikke muren, een markant leven kan uitbouwen, haar stempel kan drukken.

Hoogmoed

Koningin Eleonora heeft Marie weggestuurd omdat ze met haar reusachtige lijf niet geschikt is voor de hoofse liefde aan het hof. Haar leven lang zal Marie blijven houden van haar koningin, zij het op een niet onderdanige manier. Ze wedijvert zelfs met de oppervrouw van Engeland door de abdij uit te bouwen tot een rijk en machtig centrum. De hele tijd legt Groff de levens van de koningin en de abdis naast elkaar. Over beide machthebbers wordt geroddeld in een wereld die niet dol is op sterke vrouwen. Marie verandert de abdij van binnen uit, bijvoorbeeld door haar nonnen aan te stellen als kopiisten, een taak die enkel weggelegd was voor mannen. Marie wil haar vrouwen beschermen van de boze buitenwereld. De nonnen werken zich in het zweet bij de aanleg van een labyrint rond het abdijgebouw. De abdis neemt zelfs de priestertaken op zich, zo hoeven er geen mannen meer te komen naar de abdij. Omdat haar beslissingen ingegeven worden door visioenen komt ze ermee weg. Groff laat in het midden of die visioenen echt zijn of niet.

Matrix is in de eerste plaats een roman over vrouwelijke creativiteit en macht, niet over geloof. De schrijfster laat zien hoe dun de scheidslijn is tussen daadkracht en hoogmoed. Marie waant zich een schepper van een tweede Eden. Een diep geloof ontwikkelt ze niet. 'Als een schimmel' komt het geloof haar aankleven, zal het de vorm van haar dagen bepalen.

Groff, bij ons geliefd dankzij haar roman Furie en fortuin, schreef eerder de roman Arcadia, waarin ze het leven in een geïsoleerde commune liet zien. Het is dus niet verwonderlijk dat ze gegrepen werd door het verhaal van Marie de France en haar zustergemeenschap.

Door zinnetjes als 'De tijd verdicht, springt vooruit' doet Matrix weleens denken aan de historische romans van Hilary Mantel over Thomas Cromwell. Toch is Groffs stijl barokker, minder ironisch. Bij de visioenen komt Groffs fysieke, indringende taal helemaal tot bloei. De toon is ietwat afstandelijk, maar staat onze toegang tot Maries innerlijk niet in de weg. Aan het eind van de roman klinkt de stem van de auteur te veel door, wanneer ze schrijft dat de gemeenschap zelfs een plekje biedt aan de gekken, de verworpenen. Dat is de lezer na de lectuur van het boek wel duidelijk. Het is de enige smet op een grootse, vervoerende roman waarin de taal net zo glanzend straalt als het gelaat van de markante abdis.

Vertaald door Lucie Schaap, De Bezige Bij, 304 blz., 23,99 € (e-boek 13,99 €).

Verberg tekst

★★★★☆

Toen Barack Obama in 2015 Lauren Groffs 'Furie en fortuin' als boek van het jaar koos, tweette de auteur: 'Ik ga met pensioen.' Gelukkig heeft ze dat niet gedaan, want haar nieuwe roman 'Matrix', die op de longlist van de National Book Award 2021 staat, is zeer de moeite waard. De weerbarstige stijl vraagt wel een inspanning: geen dialogen, korte zinnen, een taal die even robuust is als het hoofdpersonage Marie,'een reuzin van een maagd'.

Ze wordt in 1158 weggestuurd van het Franse hof en moet priorin worden van een vervallen abdij op het Engelse platteland. Daar vervelt ze van ongewenste wees tot ambitieuze moeder van de nonnen. Met de kordaatheid van een pr-manager zet ze haar abdij op de kaart in een mannenwereld. Marie keert zich tegen de hiërarchie, zoals blijkt uit haar ketterse visoenen. Daarin 'kussen Eva en de maagd Maria elkaar, is God een enorme duivin die de eieren van de wereld legt'.

Lauren Groff baseerde haar Marie op de rebelse dichteres Marie de France, maar daar houdt de historische nauwkeurigheid op. In deze fascinerende spiegel van onze al even barre tijden, waarin Groff thema's als macht, zorg, milieu en het patriarchaat op de schop neemt, maken vrouwen de dienst uit. De mannen blijven onzichtbaar, op een knorrende bisschop en een handvol geile rabauwen na. 

Verberg tekst

We zeggen ende schrijven het jaar onzes Heren 1158. De zeventienjarige Marie de France wordt verbannen van het hof van Eleonora van Aquitanië. Verbannen is misschien een verkeerd woord, volgens koningin Eleonora betreft het een promotie: Marie mag in Angleterre een abdij gaan bestieren. Want eerlijk is eerlijk: de bastaarddochter Marie is te lelijk om uit te huwelijken, hooguit loopt er genoeg adellijk bloed door haar aderen om oppernon te worden – op zich ook een gunst. Het ga je goed daar tussen al die verschrompelde vrouwen, tot over een paar jaar misschien, en vergeet ondertussen niet voldoende belastingen aan de kroon af te dragen.

In recordtempo doorloopt Marie de rangen van novice tot abdis, en met harde hand leidt ze de abdij weg van hongersnoden en armoede. Onder het beleid van Marie zal het convent uitgroeien tot een machtige speler in de regio, en met macht komen ook de vijanden: boeren die hun pacht niet willen betalen, lokale edellieden die morren om de dure aflaten, bisschoppen die het ongepast vinden dat nota bene vrouwen zoveel rijkdom verzamelen... Marie maakt er dankzij haar strategisch inzicht en desnoods te vuur en te zwaard korte metten mee.

Tussendoor moet Marie ook het dagelijks bestuur van de abdij op haar schouders nemen. Haar zusters mogen dan wel allerlei geloften afgelegd hebben, zondenvrij zijn ze niet. Achter de godlievende muren wordt er aan de lopende band geroddeld en gekonkeld, en het kost Marie de nodige moeite om iedereen in het gareel te houden. Gelukkig kan ze voor ontspanning terecht bij zuster Nest die haar onder het mom van medische behandeling al wel eens mondeling van brandende schootgevoelens verlost. Wat zou een kloosterroman zijn zonder befscènes?

Aanvankelijk blijft het een raadsel waar de Amerikaanse schrijfster Lauren Groff met haar nieuwe roman Matrix naartoe wil. Minutieus beschrijft ze het trage, pijnlijke leven van nonnen in de twaalfde eeuw, een leven van werk en gebed, een dor bestaan zonder avontuur en dus ook weinig plot om je lezer mee te verleiden. Dat verandert wanneer Marie apocalyptische visioenen krijgt en haar zusters omvormt tot een vrouwenleger. Dreigt er een heidense invasie? Moeten de christelijke amazones daarom de abdij versterken met een bizarre verdedigingswal?

Groff heeft duidelijk een feministisch programma af te werken en dat weegt, samen met het archaïsche taalgebruik, soms op haar roman. Maar wie een nonnenleven driehonderd pagina’s boeiend kan houden, beschikt ontegensprekelijk over talent. Ware het niet van de cunnilingus, de paus zou zeker zijn zegen geven.

***

De Bezige Bij (oorspronkelijke titel: Matrix), 300 blz., € 23,99.

Verberg tekst

Roman die een fictieve vorm geeft aan het leven van de 12e-eeuwse dichteres Marie de France, over wie vrijwel niets bekend is. Na een vrijgevochten jeugd wordt Marie, een koninklijke bastaarddochter, priorin, en later abdis, van een vrouwenklooster in Engeland. Onder haar bezielend beleid groeit de gemeenschap van arme, hongerige nonnen uit tot een soort ideale staat, waar vrouwen alles beheren en alles doen en maken, en elkaar liefhebben. Eerst schrijft Marie nog liefdespoëzie, later krijgt zij visioenen van de heilige Maria en weet daarmee haar nonnen tot grote activiteit te brengen, o.a. het aanleggen van een enorm labyrint om het klooster tegen de wereld te beschermen. Het verhaal heeft niet veel structuur en vertelt chronologisch het leven van Marie. De stijl is ongewoon, dramatisch, boeiend en bijna ongebreideld, met vreemde, soms niet-bestaande woorden, zonder twijfel in een poging het oorspronkelijk Engels te evenaren. Ander werk van de Amerikaanse schrijfster (1978), o.a. 'Furie en fortuin'* (2015), wordt veel geprezen. Duidelijke druk. Verberg tekst