Voor Tove Ditlevsen (1917-1976) was schrijven "een zeer geheime en verboden bezigheid", "vol schaamte, iets wat je stiekem in een hoekje doet als niemand kijkt". Wellicht zou ze verstomd nog dieper wegkruipen, mocht ze ontdekken hoe haar oeuvre wereldwijd een postume, grootscheepse revival beleeft.

Zo valt haar Kopenhagen-trilogie niet meer weg te denken uit de boekenkast. De delen Kindertijd, Jeugd en Afhankelijkheid toonden de zoektocht van een arbeiderskind naar een evenwichtig en onafhankelijk bestaan. Tot Ditlevsen besefte dat het geluk haar steeds zou ontglippen, vastgereden in vreugdeloze huwelijken (vier in het totaal) en belaagd door depressies. Haar verslaving aan pijnstillers deed haar voorgoed de das om.

In het nu vertaalde De gezichten (1968) zijn de autobiografische componenten opzichtig aanwezig. Maar wéér treft de precisie, de beeldenrijkdom en de vaart waarmee Ditlevsen ons in haar allerminst opbeurende wereld onderdompelt. Dit boek laat je voor geen centimeter los, van begin tot eind.

Kinderboekenschrijfster Lise Mundus valt al twee jaar ten prooi aan ondefinieerbare angsten, paranoïde waanbeelden en een peilloos isolement. Het succes van haar bekroonde De kinderlokker heeft haar geparalyseerd en Lise lijdt aan het 'imposter'-syndroom, alsof haar talent boerenbedrog is. Haar man Gert, "met zijn grote, harige oren", doet het met huishoudster Gitte. Hij vernedert haar: "Hij beweerde dat hij niet naar bed kon met een stuk literatuur en hij bedroog haar vol enthousiasme." Perfide houdt Gert haar op de hoogte van zijn veroveringen.

En ook Gitte spelt haar de les. Ze vertelt zelfs aan Lise dat ze tijdens de seks in Gerts tepels moet knijpen: "Je moet je nagels erin duwen, dan wordt hij extatisch." Haar drie kinderen dempen de eenzaamheid van de falende moeder nauwelijks. En waarom wordt Lise omsingeld door zich vervormende gezichten? "Ze (...) was bang voor het weerzien met bekende exemplaren die absoluut niet meer pasten bij haar herinnering."

Schamper en scherp, dan weer fragiel als een uit zijn nest gevallen vogeltje, analyseert Lise haar deplorabele, immobiele situatie. Vol opgekropte woede, dan weer vervallend in krachteloosheid. Waan en werkelijkheid gaan een bitse, maar ongelijke strijd aan. Langzaam nemen de kortsluitingen in haar hoofd de overhand en belandt ze in de psychiatrie.

Maar wacht even, wie moeten we als lezer eigenlijk geloven? Lise ontpopt zich tot een hoogst malicieuze, grillige verteller. Bezeten door gewelddadige voorstellingen en onstelpbare hallucinaties bekijkt ze zichzelf "als een kever onder een vergrootglas".

Ook wanneer ze Lise helemaal het aartsdonkere pad opstuurt, blijft Ditlevsen schrijven met een onwaarschijnlijke helderheid en een verbluffend taalvermogen. Voortdurend welt haar talent voor de treffende vergelijking op. "De liefde hing zo broos als een uitgerekt stuk gaas tussen hen in." En: "Zijn blik was als een stervend licht achter micaglas in een boerenkachel."

De ongenadige kracht van dit prangende proza doet welhaast The Bell Jar van Sylvia Plath verbleken en kan niemand onberoerd laten. Eremetaal ook voor vertaalster Lammie Post-Oostenbrink, die Ditlevens stijl en cadans zo volkomen recht lijkt te doen.

Verberg tekst

's Nachts heb je je gezicht niet nodig, dat kun je dan rustig bij je kleren leggen om uit te rusten. Dat betoverende en geestige uitgangspunt van de roman De gezichten van Tove Ditlevsen (1917-1976) ­getuigt van de alledaagse vervreemding die aan al haar werk ten grondslag lijkt te liggen. In haar boeken neigt de Deense schrijfster zowel naar het sociaalrealisme, de literaire stroming waarin haar werk veelal geplaatst is, als naar het existentialisme. Ze schreef net zo sarcastisch over haar liefdeloze moeder en haar ontworsteling uit de arbeidersklasse en ­armoede als over de zinloosheid van het leven vol mislukkingen dat haar daarna te wachten stond.

Toen Ditlevsen in 1976 door eigen hand om het leven kwam, liet ze twaalf dichtbundels, negen verhalenbundels, drie jeugdboeken, zeven autobiografische boeken, zeven romans en drie essaybundels na. In een van haar vier huwelijken was ze kostwinner, ze schreef een brievenrubriek in een krant en ieder Deens huishouden had wel een boek van haar in de kast staan. Toch stond ze lang te boek als de 'schrijvende huisvrouw'. Haar populariteit en toegankelijke schrijfstijl en het feit dat ze vier kinderen opvoedde van drie verschillende echtgenoten, werkten tegen haar in de literaire waardering. Haar eerste memoir heette De vlucht uit de afwas; een mannelijke schrijver met vier huwelijken en een weerzin tegen huishouden zou nooit 'schrijvende huisman' genoemd zijn. ­­­De autobiografische 'Kopenhagentrilogie' met de titels Kindertijd, Jeugd en Afhankelijkheid doen geregeld denken aan Sylvia Plaths The bell jar en beschrijven zeker zo openhartig en indringend een dramatisch verlopend modern intellectueel vrouwenleven.

Verslaafd

Hoe veel ze ook schreef en hoe populair ze ook was, Ditlevsen bleef ongelukkig. Ze was verslaafd aan een opiumachtige pijnstiller waarmee haar derde echtgenoot haar injecteerde en verbleef meermaals in psychiatrische inrichtingen, waar ze trouwens goed kon werken. In De gezichten uit 1968 noteert ze heel precies hoe de aanloop naar een opname en het verblijf in een kliniek verlopen. De ­roman is een onthutsend verslag van de psychische ontsporing van kinderboekenschrijfster Lise die zich zowel ondersteund als bedreigd weet door haar man Gert en hun huishoudster Gitte. Gert ­beweert dat hij niet naar bed kan 'met een stuk literatuur' en bedriegt haar. Hij zoekt troost bij zijn vrouw als zijn minnares zelfmoord pleegt, maar zij voelt zich dan al vervreemd, van hem, van hun ­gezin, van hun huis en van zichzelf. Gitte neemt de rol van de vrouw des huizes, moeder van de loslopende kinderen en bedgenote van Gert over. Tenminste: zo ervaart Lise het allemaal, in haar door jeugdtrauma's, pijn, pillen en alcohol ­benevelde brein. Ze hoort stemmen die haar influisteren dat haar boeken van ­jatwerk aan elkaar hangen, een vroeg voorbeeld van het 'imposter syndroom' waaraan veel succesvolle vrouwen helaas lijden, en het lukt haar niet aandacht en liefde voor haar kinderen op te brengen.

Eenmaal in de kliniek krijgen haar hallucinaties en angsten de overhand. Uit het kussen, de leidingen en een ontluchtingsrooster klinken stemmen die haar steeds verder het moeras in duwen. Toch blijft haar kern overeind: 'Ik bevind me tussen geesteszieken, dacht ze, en de wil om te overleven ontstak in haar als een heldere vlam. Het belangrijkste was om haar verstand niet te verliezen, dan konden ze haar niet echt wat aandoen.' In de ogen van de buitenwereld en van de lezer heeft ze dan allang haar verstand verloren. Lise ligt met riemen vastgebonden aan een bed en krijgt zware medicatie. Ze is ervan overtuigd dat 'men' haar wil vermoorden. Haar verzorgers dragen steeds andere gezichten, meestal die van Gert en Gitte, en intussen is ze de gezichten van haar eigen kinderen vergeten. Pas als een andere patiënt, een oude vrouw die associaties met haar moeder oproept, naast haar gaat zitten breien, komt Lise langzaam weer bij zinnen. Ze hoort haar moeder, die haar nooit liefde gaf, liedjes voor haar zingen.

De gezichten is een aangrijpende roman over een vrouw die er niet in slaagt een goede moeder te zijn, en dat is in 2022 nog altijd taboedoorbrekend. ­Ditlevsens opgewekte toon en scherpe pen zijn lange tijd haar uitweg geweest en voorkomen ook dat dit verhaal loodzwaar wordt. Schrijven was haar reddingsboei. 'Ik ben Lise Mundus. Morgen ga ik naar huis en begin aan het schrijven van een nieuw boek.' En zo deed ook Ditlevsen, tot ze echt niet meer kon.

Vertaald door Lammie Post-Oostenbrink, Das Mag, 184 blz., 19,99 €.

Verberg tekst

De Deense schrijfster Tove Ditlevsen (1917-1976) leidde met een drugsverslaving en vier gestrande huwelijken een bewogen leven. Ze tekende dit genadeloos op in haar veelgeprezen driedelige autobiografie, waarvan in 2020 een Nederlandse vertaling verscheen. Eindelijk is nu haar eerste literaire roman vertaald. Ook De gezichten is gebaseerd op haar eigen ervaringen. De hoofdpersoon is schrijfster en moeder van drie kinderen. Ze is ervan overtuigd dat haar man een affaire heeft met de huishoudster. Ze slikt een overdosis pillen en wordt opgenomen. Haar verblijf in een psychiatrische inrichting en waanbeelden worden scherp neergezet. Ze hoort stemmen in de leidingen en praat met bekenden die er niet zijn. Geen opwekkende literatuur, maar Ditlevsen geeft een overtuigend beeld van hoe een geesteszieke de wereld ervaart: schijn en werkelijkheid lopen in elkaar over. De hoeveelheid als-vergelijkingen is iets te uitbundig ('het was stil als in een kathedraal'), maar verraden haar grote literaire talent. Hoogste tijd dat ook de rest van haar oeuvre in het Nederlands wordt vertaald.

Uit het Deens vertaald door Lammie Post-Oostenbrink. Das Mag; € 19,99.

Verberg tekst

*****

Het druppelt de laatste jaren ‘vergeten’ meesterwerken, romans die alsnog uit de plooien van de literaire geschiedenis worden gered. Niet zelden gaat het om werk van vrouwelijke auteurs, zoals onlangs nog ‘De gelukzalige jaren van tucht’ van Fleur Jaeggy. De volgende ‘beste schrijfster die u nooit las’ staat ondertussen alweer klaar in de hoedanigheid van de Deense Tove Ditlevsen. In haar thuisland is Ditlevsen al jaren ongekend populair, maar haar veroveringstocht buiten de eigen landsgrenzen begon pas twee jaar geleden, met de eerste volledige vertaling van haar Kopenhagen-trilogie. In dat autobiografische drieluik legt ze haar woelige levensloop bloot, van de verlammende eenzaamheid die haar jeugd kleurde tot haar problematische jaren als volwassene. Ditlevsen was maar liefst vier keer getrouwd en had evenveel kinderen bij verschillende mannen. Op latere leeftijd raakte ze verslaafd aan pijnstillers, met een dodelijke overdosis op haar 58ste als trieste coda. In haar trilogie beschrijft de Deense al die ellende met zo’n beheerst meesterschap dat je je inderdaad kunt afvragen waarom dat zo lang voor de buitenwereld verborgen is gebleven. Haar voorlaatste roman ‘De gezichten’ (uit 1968) is geen autofictie, maar het hoofdpersonage Lise Mundus leunt wel dicht aan bij de Tove Ditlevsen uit de Kopenhagen-trilogie. Lise, een succesvolle jeugdboekenschrijfster, lijdt aan wat psychologen vandaag het oplichterssyndroom zouden noemen en is doodsbang om ontmaskerd te worden als nontalent. Ook in haar ongelukkige huwelijk en als moeder voelt ze zich mislukt, opgesloten en eenzaam. Op het eerste gezicht ontvouwt ‘De gezichten’ zich als een spannende psychologische thriller in de stijl van de betere Hitchcock. Lise lijkt langzaam haar verstand te verliezen – of is dat gewoon wat haar overspelige man en haar kindermeisje haar willen doen geloven? Het fijne aan ‘De gezichten’ is dat je na drie hoofdstukken dénkt te weten waar het naartoe gaat, waarop Ditlevsen haar verhaal een andere kant op stuurt. Lise blijkt allerminst een betrouwbare verteller en glijdt almaar verder af in de waanzin. Vanaf dan is het als lezer aanklampen en vrolijk mee ontsporen. Lise raakt verstrikt in een web van waanvoorstellingen, ingebeelde stemmen, complottheorieën en gewelddadige fantasieën. Ditlevsen brengt die waanzin goed, akelig goed tot leven. Zin en waanzin, gek en normaal zijn bij haar geen tegengestelden, het zijn geliefden die voortdurend in een gevaarlijke dans met elkaar verwikkeld zijn. Uiteindelijk is Lises ontsporing ook maar de overtreffende trap van wat elke mens kan overkomen. Door deel te nemen aan de wereld nemen we elke dag het risico dingen te voelen – de eerste stap naar waanzin, zo weet ook Ditlevsen. ‘En wil je bevrijd worden van gemis en verdriet, dan moet je niets op aarde liefhebben.’ Zelf gooit Ditlevsen vooral hoge ogen met haar combinatie van messcherp psychologisch inzicht (‘Rust was niet bestaan in het bewustzijn van andere mensen’) en haar klassieke maar heldere schrijfstijl: armen die iemand wiegen ‘als lauw water’, een gezicht dat eruitziet ‘als een oude handschoen’. Net als veel meesterwerken balanceert ‘De gezichten’ soms op het randje van de onleesbaarheid. Wanneer we samen met Lise de psychiatrie induiken, wordt Ditlevsens proza zo beklemmend dat je naar adem gaat happen. De auteur schenkt haar hoofdpersonage, en daarmee haar lezer, ook geen verlossing aan het eind. Daarvoor was ze waarschijnlijk te zeer doordrongen van de onrechtvaardigheid van het bestaan: ‘Het leven bestond uit een aantal piepkleine, onopvallende gebeurtenissen en je werd omvergelopen als je er ook maar eentje over het hoofd zag.’ Het oeuvre van Ditlevsen is aardedonker maar ook razend interessant. Het perfecte gezelschap voor een nieuw coronajaar.

Verberg tekst

Het werk van Tove Ditlevsen (1917-1976) is in Denemarken zeer geliefd. Maar ook in Nederland begint ze naam te krijgen nadat de Kopenhagen-trilogie in 2020 in het Nederlands is uitgegeven. 'De gezichten' is een roman uit 1968 waarin Ditlevsen haar eigen worsteling met liefde en schrijverschap heeft verwerkt. Kinderboekenschrijfster Lise Mundus gaat gebukt onder twee existentiële angsten: haar man bedriegt haar en ze zal nooit in staat zijn hooggewaardeerde romans voor volwassenen te schrijven. Faalangst. Ze vlucht in drugs, raakt in een psychose en belandt in een kliniek. Verbeelding, droom en realiteit lopen door elkaar. Hallucinerend ziet ze gezichten en hoort ze stemmen die niemand anders waarneemt. Glashelder beschrijft Ditlevsen Mundus' dwaling langs de grens tussen werkelijkheid en waanvoorstellingen, terwijl haar verzorgers de werkelijkheid ook niet altijd onderkennen. 'De gezichten' is het eerste deel van het verhaal over Lise Mundus. Het tweede deel is de laatste roman van Tove Ditlevsen en die is nog niet in het Nederlands verschenen. Hopelijk duurt dat niet lang meer. Verberg tekst