Het is niet voor het eerst dat Luiselli schrijft over de verschrikkingen die migranten aan de Mexicaans-Amerikaanse grens moeten doorstaan. Veel echo's van de essaybundel Vertel me het einde (naar de vraag van een van haar kinderen, die wil weten hoe het een vluchteling bij de grens vergaat) weerklinken in Archief van verloren kinderen, ware het niet dat de vluchtelingen nu zijn ingebed in een groter verhaal over ontworteld zijn.

Centraal staat een samengesteld gezin: een Mexicaanse moeder (die veel wegheeft van Luiselli zelf) en dochter en een Amerikaanse vader en zoon. Het werk van de ouders, deelnemers aan een groot project om de stad New York in soundscapes te vatten, heeft hen bij elkaar gebracht.

Vier jaar leven ze samen in een appartement, tot het project is afgerond en de ouders op zoek moeten naar nieuwe projecten.

Door uiteenlopende interesses treedt verwijdering tussen de ouders op: vader, soundscape artist (documentalist) van beroep, stort zich op de geschiedenis van de Apache-indianen. Moeder, documentairemaker, raakt geobsedeerd door de kindvluchtelingen die de grens bij Mexico over zijn gekomen. Ze wil op zoek naar de verloren dochters van een Mexicaanse vriendin.

Toch gaan ze met z'n allen op een roadtrip naar Arizona, op zoek naar de verhalen van de Apachen, geluiden opnemen 'die meestal onopgemerkt blijven'. Onderweg luisteren ze op de radio naar het nieuws over de vloedgolf aan kindvluchtelingen die Amerika binnenkomen. Moeder leest voor uit een boekje getiteld Treurzangen voor verloren kinderen; een reeks dramatische allusies op bestaande verhalen over reizen en migratie van onder meer Joseph Conrad en T.S. Eliot.

De jongen heeft een polaroidcamera gekregen en vraagt zich af wat hij met de foto's documenteert. 'Hoewel we in de auto op een armlengte afstand van elkaar zitten, zijn we vier stipjes die niet onderling zijn verbonden - ieder op onze eigen plek, met onze eigen gedachten, ieder in stilte worstelend met wisselende stemmingen en onuitgesproken angsten', schrijft Luiselli.

De ouders zijn gefocust op de onderlinge verschillen, maar de kinderen zien de overlap in interesses; de Apachen werden, net zoals de Mexicaanse kinderen, verdreven en uitgezet. Om de aandacht van hun ouders op te eisen, lopen de jongen van tien en het meisje van vijf weg. Ze gaan in hun eentje op zoek naar de vermiste dochters van de vriendin van hun moeder. De kinderen in het uiteenvallende gezin voelen zich net zo verloren als de Mexicaanse vluchtelingen.

Om de verhalen en obsessies van de gezinsleden te ordenen, is de roman opgebouwd als een archiefkast, waarin dozen met uiteenlopende archiefstukken zijn geplaatst. In de achterbak van de auto staan zeven dozen, respectievelijk hoofdstukken: doos een tot en met vier zijn van vader, doos vijf is van moeder, doos zes is van het meisje, doos zeven is van de jongen.

dozen vol verhalen

En al die dozen zitten vol verhalen, citaten, verwijzingen, geluiden, muziekstukken, beelden. Luiselli laat in Archief van verloren kinderen zien dat het loont om complexe, gelaagde verhalen op zo'n manier naar het papier te vertalen. Ze raadpleegt daarbij schrijvers als Susan Sontag en Ezra Pound en ontleent citaten en een aanpak aan hen. Stijl en middelen voegen zich naar het verhaal.

Als de kinderen onderweg zijn naar Echo Canyon, waar ze hopen hun ouders te treffen, ligt het vertelperspectief bij de jongen. In zijn haast om de bestemming te bereiken, ontbreken de punten in zijn zinnen. En in zijn archiefdoos - het laatste hoofdstuk - zitten de poëtische polaroids die hij onderweg maakte voor zijn zusje.

De hoogdravende en volstrekt originele aanpak van Luiselli maakt van de roman een intellectueel duizelingwekkend en hartverscheurend spektakel.

Das Mag en Karaat, 437 p., 27,50 euro. Vertaald door Molly van Gelder en Nicolette Hoekmeijer.

Verberg tekst

In 2014, toen minderjarige vluchtelingen massaal begonnen toe te stromen aan de grens met de VS, ging de Mexicaanse schrijfster Valeria Luiselli prompt vrijwilligen als tolk bij een New Yorkse immigratierechtbank. Ze begon ook aan een roman, uit verontwaardiging over de manier waarop Amerika die kinderen zonder papieren aanpakte. Woede bleek helaas geen goede raadgever en dus schoof ze het project opzij om haar boosheid van zich af te schrijven in Vertel me het einde. Pas daarna kon ze voldoende afstand nemen om verder te gaan met Archief van verloren kinderen, de fictionele pendant van dat vlammende essay. Deze vuistdikke road novel is meteen ook de eerste in het Engels geschreven roman van Luiselli, die de lezende wereld veroverde met literaire hoogstandjes als Valse papieren en De gewichtlozen.

Road novel

'Als onze kinderen ineens op zichzelf zouden zijn aangewezen, zouden ze het dan overleven?' vroeg de auteur zich af in Vertel me het einde. Die zin is bijna woordelijk overgenomen in de roman. Ook de trip die de schrijfster destijds met haar gezin ondernam naar het zuiden van de VS werd overgeheveld naar Archief van verloren kinderen, net als het verhaal van twee vermiste zusjes uit Guatemala. Alleen zijn de ouders deze keer geen schrijvers, maar twee mensen die samen aan een soundscape-project hebben gewerkt. Hij, de vader van een tienjarig jongetje, gaat echo's inventariseren in de indianengebieden, zij, de moeder van een vijfjarig meisje, wil een geluidsdocumentaire maken over de vele verdwenen kindvluchtelingen. Het wordt hun laatste reis samen, want hun huwelijk ligt op apegapen. De man achter het stuur is zwijgzaam, afstandelijk en 'concentreert zich op de weg voor hem alsof hij een lange zin onderstreept in een moeilijk boek.'

De lezer installeert zich op de achterbank en luistert naar de soundscape van het Mexicaans-Amerikaanse gezin: het gekibbel van de kinderen, het geruzie van de ouders, de indianenverhalen van de vader en de luisterboeken om het kroost zoet te houden. Er wordt geluncht in diners en gelogeerd in troosteloze motels, veel Amerikaanser kan een road trip niet zijn. Via het radionieuws sijpelt de migratiecrisis de Volvo stationcar binnen.

In de kofferbak reizen zeven archiefdozen mee, waaruit gretig wordt geput: kaarten, polaroids, geluidsopnamen, krantenknipsels en publicaties. Een ervan, 'Elegies for lost children', vormt een boek in het boek. Het vertelt de hellevaart van een groepje minderjarige vluchtelingen op het dak van de goederentrein waarmee ze het beloofde land proberen te bereiken. Zij maken de reis van zuid naar noord. Deze tweede road novel is een lappendeken van expliciete en impliciete verwijzingen naar meesterwerken uit de wereldliteratuur, zoals The gates of paradise van Jerzy Andrzejewski en Heart of darkness van Joseph Conrad.

Huwelijkscrisis

In de tweede helft geeft Luiselli het woord aan het zoontje van de vertelster. Plots besluit de jongen weg te lopen en zelf een van die verloren kinderen te worden die zijn moeder zo fascineren. Zijn zusje en hij leggen de route van de jonge vluchtelingen in omgekeerde richting af, op een barre tocht met een magisch realistisch tintje. Het zijn spannende bladzijden, daar niet van. Ze lezen als de spreekwoordelijke trein, maar ze missen geloofwaardigheid.

Een migratiecrisis en een huwelijkscrisis in kaart brengen, daarbij de grenzen tussen fictie en non-fictie verleggen en de lezer en passant een geweten schoppen, het is niet iedereen gegeven, maar Valeria Luiselli draait er haar hand niet voor om. Hoe zet je politiek engagement om in literatuur? Waarom zou een verhaal een bepaald doel moeten dienen? Mag je het leed van een ander gebruiken om kunst te maken? De kopzorgen van de vertelster, die een dubbelgangster van de schrijfster zou kunnen zijn, geven een uitstekend beeld van haar scrupules. Af en toe haalt haar uitleggerigheid de vaart uit het verhaal, zodat je je - zoals kinderen in een auto - soms toch begint af te vragen: 'Zijn we er bijna?'

Het indrukwekkendste aan deze slim gecomponeerde roman is de overtuigende manier waarop de schrijfster de kleine jongen en zijn zusje neerzet. Auteurs die echt door de ogen van het kleine grut naar de werkelijkheid kijken zijn met een kaarsje te zoeken. Zoals kinderen die weten 'dat je met verhalen niets kunt goedmaken en niemand kunt redden, maar dat de wereld er misschien wél complexer en tegelijk draaglijker door wordt. En soms, heel soms, ook mooier.'

Vertaald door Molly van Gelder en Nicolette Hoekmeijer, Das Mag/Karaat, 440 blz., 27,50 € (e-boek 14,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Lost children archive'.

Verberg tekst

In haar vorige boek, het essay Vertel me het einde, schreef de Mexicaans-Amerikaanse Valeria Luiselli over de vele tienduizenden kinderen die vanuit Midden-Amerika de grens met de Verenigde Staten proberen over te steken, op zoek naar een beter leven. Wie niet onderweg sterft, wordt meestal direct teruggestuurd. Om toch íéts te kunnen doen, meldt Luiselli zich aan als vrijwilliger om de kinderen te interviewen, zodat een advocaat met de verhalen aan de slag kan. Maar de schrijver zat wat te dicht op de materie: Vertel me het einde was een ernstig pamflet, dat de lezer vooral verontwaardigd achterliet.

Het onderwerp heeft haar niet losgelaten. In haar roman Archief van verloren kinderen is een vrouw, misschien de schrijver zelf, geobsedeerd door het fenomeen 'verloren kinderen'. Het neemt haar zo in beslag, dat haar eigen kinderen op wraak zinnen. Hier herkennen we weer de auteur van grillige boeken die perfect balanceren op de rand van licht en zwaar. Het onderwerp van de ongedocumenteerde kinderen krijgt in deze roman meer lucht en meer weerstand, terwijl het nog altijd even serieus wordt genomen.

Grof gezegd is Archief van verloren kinderen een road novel, waarin een samengesteld gezin vanuit New York naar Arizona reist. De vader en moeder hebben beiden hun eigen motief: hij, documentalist, wil voor een geluidsproject de echo's vangen van het laatste leefgebied van de Apachen. Zij, documentairemaker, wil op het spoor komen van de tienduizenden kindvluchtelingen. Onderweg valt het huwelijk uit elkaar. De nogal beklemmende wij-vorm waarin de eerste scènes worden verteld, wordt steeds vaker een 'ik'.

De vertelling is opgebouwd uit korte hoofdstukjes met academische titels ('covalentie', 'akoestische theorie'), als een inventaris van de dozen in de achterbak van de auto, aangevuld met foto's en soundbites. De saaiheid van de lange rit werkt door in het proza; we lezen over de spelletjes van de zoon en dochter, 10 en 5 jaar oud, die cowboy en indiaantje spelen. Over de geschiedenis van de Chiricahua's, prekerig verteld door de al even geobsedeerde vader. Over de vervallen stadjes waar het gezin doorheen rijdt en de merkwaardige figuren die ze bevolken. Langzaam krijgen al deze verhalen betekenis. Het alledaagse en het intieme vervlecht zich met het maatschappelijke, het politieke en het historische.

's Nachts leest de moeder een enigmatisch boekje, Treurzangen voor verloren kinderen, over kinderen op de vlucht in een niet nader geduid niemandsland. Dit boek-in-het-boek verwijst naar canonieke romans en poëzie: Ezra Pounds Cantos, T.S. Eliots The Waste Land, Joseph Conrads Heart of Darkness. Hier gaat de roman in dialoog met de literaire geschiedenis van Amerika, en vangt het de echo's van stemmen uit het verleden die wel zijn gehoord.

Ondertussen vraagt ze zich af hoe ze haar onderzoek het beste vorm kan geven, en wat haar het recht geeft dat te doen. Archief van verloren kinderen is ook een boek óver archiveren. 'Ik denk dat een archief een soort vallei is waarin je gedachten kunnen terugkaatsen, in een net even andere vorm. Je fluistert ingevingen en gedachten in de leegte, in de hoop iets terug te horen. En soms, heel soms, komt er inderdaad een echo terug, een werkelijke weerklank van iets, die heel helder weerklinkt als je eindelijk de juiste toon hebt weten te treffen en het juiste oppervlak hebt gevonden.'

Al deze elementen komen samen in een hechte structuur die nooit doorwrocht overkomt, eerder losjes en intuïtief. Archief van verloren kinderen maakt de lezer deelgenoot van de reis, van alle avonturen, gedachten en herinneringen die een reis kan oproepen, evengoed als dat de auto zijpaden neemt, verdwaalt, en soms ineens plankgas naar een bestemming scheurt. Een intrigerend dwaalboek, dat zowel de blik naar buiten als naar binnen richt - wat bij Luiselli nooit een tegenstelling is, maar twee kanten van dezelfde medaille.

Iets meer dan halverwege neemt de reis ineens een andere wending. Het vertelperspectief wordt overgenomen door de 10-jarige zoon, die met zijn (stief)zusje wegloopt van de ouders. Hij hoopt hen daarmee te dwingen bij elkaar te blijven, zodat hij bij zijn zusje kan blijven. Zelf een verloren kind te worden is ook een poging in beeld te komen bij zijn steeds somberder moeder. Hier verandert de toon, van de wat afstandelijk getoonzette, korte paragrafen van de moeder, in een sprankelend, aangrijpend verhaal in lange aaneengesloten stukken tekst. De ingreep slaat het boek niet uit evenwicht. Op grandioze wijze komen hierin alle lijnen bij elkaar: de stemmen van de verloren kinderen, het Amerikaanse barre land en de echo's van de Apachen.

****

Uit het Engels vertaald door Molly van Gelder en Nicolette Hoekmeijer. Das Mag; 440 pagina's; € 27,50

Verberg tekst

Even zijn ze gelukkig, de vrouw, de man, het meisje en de jongen. Vier jaar lang leven ze in een New Yorkse liefdescocon: man en vrouw werken samen aan een soundscapeproject – ze proberen alle talen die de wereldstad rijk is op tape te vangen – en hun kinderen groeien zorgeloos op in een bohemiennest. Maar dan komt de pijnlijke stilte: ‘We waren zo toegewijd aan het verzamelen van intieme momenten met vreemdelingen, we waren zo druk met het aandachtig luisteren naar hun stem, dat we er niet bij stilstonden dat er tussen ons tweeën geleidelijk stilte zou ontstaan. We hadden nooit kunnen denken dat we elkaar ooit ergens in de menigte zouden kwijtraken.’

De ontreddering slaat toe. De man wil even weg, een nieuw project over de Apaches documenteren, liefst alleen, de vrouw wil krampachtig haar gezin bijeenhouden. Tussen de ruzies en de stiltes door wordt een oplossing bedacht: iedereen de auto in, richting zuiden. Daar mag de man de indianengebieden bezoeken en kan de vrouw de verontrustende verhalen over kindvluchtelingen aan de Mexicaanse grens onderzoeken. Voor de kinderen is het vooral vakantie, lekker spelen en jengelen op de achterbank.

De roadtrip is een klassiek uitgangspunt in de Amerikaanse literatuur – denk maar aan On the Road of zelfs Lolita – en Luiselli bevloeit die uitgesleten bedding met een frisse, eigenzinnige insteek. In korte steekkaartfragmenten beschrijft ze de nieuwe gezinscocon en ze inventariseert de reis in archiefdozen die telkens een boekdeel beslaan. Dat doet ze briljant. Het eerste deel van Archief van verloren kinderen leest als een liefdevolle dissectie van die bizarre structuur die het gezin heet. Maar halverwege raakt Luiselli het noorden kwijt, alsof ze verloren loopt in haar eigen archief. Ze wisselt van vertelperspectief – ze laat het tienjarig jongetje aan het woord en verspeelt daar faliekant haar geloofwaardigheid – en de roman verbrokkelt gaandeweg in opsommingen, polaroids en magisch-realistische nevenvertellingen. Dat symboliseert ongetwijfeld de huwelijksbarsten maar boeiend is anders. Wat met de vluchtelingenkinderen, wat met de Apaches?

Jammer dat Luiselli haar talent verkwanselt aan het uitsorteren van navelpluis. Na de essayistische mokerslag van Vertel me het einde (2017) kun je deze topzware roman alleen maar onder het label ‘ontgoochelend’ archiveren.

**

Das Mag / Karaat (oorspronkelijke titel: Lost Children Archive), 440 blz., € 24,99.

Verberg tekst

Verslag van een roadtrip van een Amerikaans gezin - twee geluidsdocumentairemakers met ieder een kind uit een vorige relatie - van New York naar het Apachegebied op de grens van Arizona-Mexico. Hij wil een documentaire maken over de geschiedenis van de Apaches. Zij (de verteller) is bezig met een documentaire over de vele illegale asielzoekerskinderen die in de VS verdwijnen (verloren kinderen). Hun huwelijk loopt op zijn einde en ook hun eigen kinderen (jongen van tien, meisje van vijf) voelen zich verloren. Wat gaat er gebeuren aan het einde van de reis? In het slotstuk neemt de jongen de vertellersrol over. Diepgravende, complexe, meervoudig gelaagde roman waarin persoonlijke, actueel-politieke en cultuurhistorische aspecten mooi met elkaar verweven zijn. Deze genre-overschrijdende roman geeft een schat aan informatie over Amerika toen en nu, een schrijnend beeld van de Amerikaanse migratiepolitiek én van een uiteenvallend huwelijk. Daarnaast geeft het een mooi, levensecht portret van twee kinderen. Fascinerend, origineel en actueel. De Mexicaanse auteur (1983) woont in de V.S. en won al vele prijzen met haar werk. Verberg tekst